© LH/JSH  MANUS TIL LLL BIND I.

FIL:  \ LLL INNHALD. Internett-versjonen.  ALLE overskrifter. Versjon 3

Åpna 2008.10.08               Sist ajourført 2012.04.04

DETALJERT REGISTER TIL

LIV OG LAGNAD I LANDVIK

Bind 1: Førhistorisk tid

Utarbeidd av Johannes S. Havstad

Dette er ei meir detaljert innhaldsliste til LIV OG LAGNAD I LANDVIK enn den som er trykt i boka. Her er alle undertitlane og notehenvisingane med. Lista er søkbar, så du kan lettare følge dei ulike tema og geografiske stader fram gjennom tidene.

I tillegg er det på slutten utarbeidd:

KARTREGISTER

TABELLREGISTER

TIDSTAVLE-REGISTER

INNHALD                             3

Forfattarens forord               6

Boknemndas forord              8

Landskap og lende i Landvik 9

Eit fast grunnlag? 10

Om å aldersbestemme fjell 12

Ei rift i urkontinentet? 12

Den ‘svensk-norske’ fjellkjeda 14

’Bare gråstein’? 14

Gneis og migmatitt 14

Gabbroen blir omdanna 15

Granitten på plass 16

Fjella blir slitt ned 17

Topdalen og Landvikdalen 17

Landvik-landskapet tar form 19

Tertiærtida 19

Kvartærtida 19

Det reinskrapte Landvik-landskapet 21

Granitt-Landvik 21

Hard og ’sur’ 2

Variasjonsrikdom 28

Sprekkesystem 28

Gneis-Landvik 29

Meir om ‘gråsteinen’ 30

Kvartsittområdet 30

Pellittisk gneis-området 32

Kvartsitt og konglomerat-området  34

Tonalittisk gneis-området 3

Bandgneis-området 36

Det yngste fjellet i Landvik 39

Diabas 38

Rombeporfyr 40

Eit hulter til bulter-landskap? 40

Dei lange landskapslinene 40

Tverrdalane 43

Hjuringspranget 45

Landvik under isen 48

Is-spor i Landviklendet 49

Sankt Olavs hest? 49

St. Olavs handtak? 52

Morenar av fleire slag 54

Landvikbygda ser dagens lys 57

’Håøy-trinnet’ 57

Avsmelting frå Håøya inn til Skiftenes 61

Rorefjorden og Skiftenesfjorden 63

Raet stemmer Nidelva 64

Raet gjennom Landvik 66

Rygge 66

Frå Rygge til Rossefjell 68

Rossefjell og vestover 70

Ålekjeråsen ved Beisland 71

Eit kaldvell ut i ishavet 72

Tørrlagte elvedelta 72

Ei hellande marin grense 74

Øvre Landvik blir isfritt 76

’Skiftenes-Bjørkos-trinnet’ 76

Bre-armar blei bre-tarmar 78

Avsmeltingsmorener 80

Segna om Luvesteinen 82

Landvik då istida slutta 84

Vassdrag og vatn 84

Jordsmonn 85

Klima 86

Ei tvidelt bygd og ei mangslungen bygd 87

NOTER TIL BOLKEN OM NATURGRUNNLAGET 88

Landvik i jeger- og samlartid 89

Tidsknaggar å henge historia på 89

Nomadar med kunnskap om naturen 90

Det stadig skiftande landskapet 91

Ytre Landvik opp av havet 92

I brenning og vêr 93

Regndråpars gjerning 94

                    Det naturhistoriske ‘arkivet’ 9

Om å aldersbestemme organisk stoff 95

Yngre Dryas – Tundratid 97

Arealtabellar 99

Livet i ishavet 97

Tundraliv på land 98

Dei første menneska? 101

Preboreal tid – Bjørketid 102

Kom dei frå sør eller vest? 102

Farande fangstfolk 104

Mysteriet i Tjoresteinsura 104

Tjoresteinsura brukt som modell 105

To andre flintfunn under Tjoresteinen 106

Då havet sto jamhøgt med Rore og Søndle 108

Far etter folk? 109

Var livet lett eller hardt? 110

Livslang vandring 111

Jærbrønnen – ein strategisk plass 111

Boreal tid – Fure og hassel 112

Tjoresteinsmyra i boreal tid 113

Pollendiagram Tjoresteinsmyra 114-115

Hassel – vår eldste kulturvekst? 116

Dei vikande strendene 116

Ein brem av skog rundt holmane 118

8Langgrunne strender 117

                Borealt liv i Landvik? 117

Ei kvinne kalla Sol 117

Atlantisk tid – ei fuktig varmetid 119

Tjoresteinsmyra i atlantisk tid og først i subboreal tid 120

Lettare levekår 121

                Transgresjon? 121

Hypotese om strandlinja i atlantisk tid 122

’Landvinning’ i siste del av eldre steinalder 122

Steinalderbuplassane i Landvik 123

Følg dei gamle strandlinjene 124

Mollandområdet 124

Mollandskysten 126

På solsida av Morvigfjorden 126

’Borkedalsviga’ 127

’Stranddalskilen’ 128

Strømslandet – ved den indre kystleia 128

Syrdalen 128

Ved Ågersbru 129

9 Buplassen under nye E18 131

Tidfesting og livsmiljø 134

Ner-Ågre 134

Tjore 135

Steinalderfunn på Tjore 136

Funn ved Narholmkilen i Eidesogn x137xx

’Landviga’ 137

Hafstad 138

Funn på Hafstad 138

Ved ‘Tyssekilsundet’ 141

Reddal 141

Funn i Reddal 141

Indre Landvik 142

Flint og kvarts ved Søndle 143

Funn på Garden på Skiftenes 143

Steinalderfunn på Borkedal? 144

Livet til fangstmannen og samlarkvinna 144

Alltid på vandring? 144

                To økologisk tilpassa levevis? 145

Mange slags buplassar 14

                Vern mot ver og vind 146

                  Dagliglivet på buplassane 147

                  Flintsmia 147

Flint til mange formål 149

Flint til jakt og fangst 152

                Økseverkstaden 152

Nøstvetøkser 153

Prikkhogde økser 153

Meir om øksene 153

                Andre steinsaker i ’’Nøstvet-familien’ 154

Slå og knuse og male 154

Slipe og file og glatte 154

                Arbeid med tre og bein og skinn 156

                   Matstell og kosthald 157

Mat frå fangst 157

Mat frå sanking 157

Matstellet 158

                Spor etter fangstfolket i skog og mark? 159

Samfunn og folketall 161

                Folketallet i eldre steinalder? 162

                   Mennesket og maktene 162

                              Veideristningar 163

Subboreal tid – ei tørr varmetid 165

Naturen på den tid jordbruket kom til bygda 165

Tjoresteinsmyra forteller meir 165

Det stig av hav eit bondeland 166

Hypotese om strandlinja frå ca 3500 – 500 f.Kr. 160

8’Landvinning’ i bondesteinalderen 168

     Molland og Tjore 169

     Landviksundet blir Landvikfjorden 170

     Nytt land på Landvik- og Reddalslettene 170

 

Jordbruksevolusjonen 171

Bondesteinalderen i Landvik 172

               Tamdyr og planteavl 172

                 Kva tid blei det landbruk i Landvik? 173

Jordbruket i økologisk perspektiv 173

Husdyra eller åkeren først? 174

Attåtnæring  blei hovudnæring 175

Dagligliv i bondesteinalderen 176

               Kva forteller funna? 176

                 Nye innslag i fangstkulturen 176

                 Hogge seg rydning .. 177

Dei eldste bondeøksene 178

Rettøkser og vestlandsøkser 179

Skaftholøkser 179

               Det første husdyrbruket 181

Erobringa av landskapet 182

Sau og geit, storfe og svin 183

               Tankar om oppkomsten til åkerbruket 183

Sigd og dolk. Åkerbruket blir hovudnæring 184

               Framveksten av bondesamfunnet 186

Gardar alt i steinalderen? 187

Livet i hus og tun 187

Frå jord til bord 188

               Endringar i busettingsmønsteret? 188

               Ein ny samfunnsorganisasjon? 189

Eit meir krigersk folkeferd? 189

Forholdet til liv og død og høgre makter 190

               Auka produktivitet, fleire folk? 191

Mat frå havet 191

Mat frå skogen 191

Mat frå bubeite 191

Mat frå åkeren 192

               Oppsummering før bronsealderen 192

NOTER TIL STEINALDERBOLKEN 193

 

Bronsealderen i Landvik 195

       Naturen i bronsealderen 195

‘Landvinning’ i bronsealderen 196

Kystlandskapet 198

Nytt land langs Landvikfjorden 198

Bronsealdergarden 199

Jordbruket 199

Konndyrkinga 200

Langhus rundt fastliggande tun 201

Spor i jord – og ruvande røys på rabbe 203

                 Mollandsøksa og Reddalssverdet 203

Mollandsøksa 203

Reddalssverdet 204

                 Framleis steinalder 204

To skaftfureøkser 204

                 Andre bronsealderting? 205

Kleber 20

Keramikk 206

Mi røys skal ruve .. 206

                 Ikkje lette å tidfeste 207

Fast oppbygging, ukjent seremoni 207

Nytt syn på livet og døden 207

Røys og haug – eit kulturmøte? 208

Gravrøysene i Landvik 208

                 Holmerøysene 209

Sandholmen, Håøya og Risholmen 209

Herøya 211

Saltøya 212

Bjorøya og Frostelsholmen/Fristelsholmen 212

                 Fastlandsrøysene 214

Røyser i  Mollandsmark 214

Kysten frå Krågeviga til Morvig 214

Støleneset 215

Strandfjorden og Kanalen 217

Bjønneheia 217

‘Røyshaugar’ på Molland 218

Lynghaug 218

Hanfjellheia og Haugstein 216

Røyser i Tjoremark 218

Tjorenespynten 218

Tjoreneset 219

Snikkerkleiva og Anneråsen 221

Landvik og Hafstad 221

Inntjore 222

’Holmerøysene’ i Reddal 223

Åsrøyser i Reddalsmark 22

Tjørrfjell 226

Hisåsen 226

Skoddeheia 226

                 Innlandsrøysene 214

Beisland 227

Tolleholmen 228

Helleland 229

Skiftenes/Gurebu 229

                 Forsøk på samling av trådar 231

Tause røysers tale 232

                 Dei evige spørsmål 232

Guddom for liv og grøde 233

Ei frigjort sjel 233

Kvitbrente bein 234

Over vatn til dødsriket 234

… men kor er bilda i berget? 23

Bønders bønn på berg? 23

Hellemaling – ikkje helleristing? 236

Bronsealdersamfunnet i Landvik 237

Kor budde det folk? 237

                 Seks bronsealdervald i Landvik? 237

Mollandsvaldet 238

Tjorevaldet 239

Namna Bø og Tjore 239

Inntjorevaldet 240

Landvig/Hafstad/Dolholt/Imenes-valdet 240

Jærbrønnen 241

Hørte Imenes med? 241

Reddalsvaldet 241

9Var Vesterbygd med? 242

Skiftenesvaldet 242

Var Austerbygd med? 242

Grensa mot Reddal 243

                 Ikkje bare bønder 243

Eit lagdelt samfunn? 244

Bronsearistokrati 244

                 Maktgrunnlaget 244

Båtliv i bronsealderen 24

Handel og handelsmakt 24

To vassvegar ut til Landvikfjorden? 246

Namna Rore og Søndle 246

Ridevegar til Landvikfjorden 246

Skiftenes i trafikkbildet 247

                 Reddal og Molland – eller Eide? 247

Hvem bygde røysene? 248

Religiøs og fysisk høvdingmakt 248

                    Bronsealder-epilog 248

NOTER TIL BRONSEALDERBOLKEN 250

 

Jernalderen i Landvik 252

Naturen i jernalderen 252       

          Endringar i landskapsbildet  253

Tjoresteinsmyra i eldre jernalder 253

Avskoging og lyngheiar 254

Våtmarkene 254

Kystlandskapet og landhevinga i jernalderen 255

Fløddvigmyra – eit nytt historisk arkiv 256

Fjordarm blir tjenn – og tjenna blir myr 256

      Landhevinga frå jernalderen fram til i dag 257

Landvikfjorden blir Landvikvassdraget 257

Først Olstadtjenna, så Reddalsvatnet 258

                                    Dammen opp av havet 258

Spor etter det gamle fjordnamnet? 259

Hafrsfjord – ein luftig namnehypotese 259

Håbbå og Hombor 260

Nytt land i jernalderen 261

Noen lange liner gjennom jernalderen 262

Førromersk jernalder –  keltartid 263

                     Romartid og folkevandringstid 263

                   Merovingartid og vikingtid 264

Myrmalm og jernvinne

Spor etter jernvinne i Landvik? 265

Jernvinnespor i ord? 266

Spor etter jernaldergarden i jord og ord 268

Fornminne frå jernalderen 268

Gravskikk 268

        Blodsband og ættejord 269

    På jernalderferd gjennom Landvik 272

Jernalderspor i Mollandsbygda 272

Molland, med Tingvoll 272

Hustuft på Herøya 273

                     Tingvoll 273

                              Funn på Tingvoll 274

Høgboren kvinne 27

                                             Kva Tinghaugen gjømte 276

Bakke 277

Ytre Østerhus/Ustrus 278

Sandhaven 279

Funna frå Sandhaven på Østerhus 279

Stranddalen 280

Lia, med Liens egre og Morvig 281

Haug og veg 282

Slemmedalskatten 282

Støle 282

Ågre og Morholt 283

           Oppsummering Mollandsbygda 283

        Jernalderspor i Tjorebygda 283

Faste fornminne 283

Krossli 284

Rø 284

Steinsettinga på Hessmonen 28

Vegetasjonshistoria på Hessmonen 286

                              Bø på Tjoreneset 286

Tjoresteinen 288

Merkelige murar mellom Tjorekjerra og  Nørholmen 289

Jordfunn på Tjore 290

‘Tjoreskatten’ 290

Andre funn på Tjore 291

Jernalderspor i Landvigbygda 292

Hommedal 292

Felt med flatmarksgraver 292

Sletta gravhaugar i Hommedal 293

Landvig 293

Tradisjon om stormannsgraver 294

Steinsetting på kjerketufta? 294

Jærbrønnen – Hippen 29

Samme gravplass gjennom 700 år 297

Fleire ’hippe’ fornminne 298

Skottlandsgrua 298

Bøygevegen 299

Holtehaugen 299

Holte 299

Landvigåsen 300

Kong Ring – Segner og myter 300

Fornminna ved Ringskleiva og Ringsmonen 302

Ei 1800 år gammal barnegrav 302

Kokegrop 303

                              Rånnen 304

Imenes 304

Gravhaugen på Bustølen 304

Offerstein på Hovegra? 305

Bygdeborga på Bårjåråsen 30

Åtti meter murverk 306

                                             Strategisk plassering 307

Hellaren i Imeskaret 308

Hafstad 308

Blåsenborg 308

Hafstad Sandkleiv 308

Eigehaugen – Lysthuset på ‘Dronninggrava’ 311

‘Hvad gravkammeret gjemte’ 311

                              Lærpung med plommestein? 313

’Tingstaden’ på Launes 313

Bollesett av kleberstein 313

Teoriar om kleberkarfunnet 314

Jordfunn på Langåker og Launesegrene 314

Kleberkar 31

                                             Keramikk 316

                                             Kvennsteinar 316

                                             Rifla skiferhellar 318

                                             Spinnehjul 318

                                             Brynestein 318

                                             Jernslagg 319

                                             Smykkegjenstandar 319

                                             Fallosamulett? 320

Lille Ruhest – Bygdeborg eller vaktplass? 320

Dolholt 322

Gravhaugar nær tuna 322

Ein haug frå yngre romartid 323

Råkleiv 323

Både smed og handelsmann 324

                              Heftevika 32

Stokkebåten i Dolholtbukta 326

Jernalderspor i Inntjorebygda 326

Inntjore 326

Leirskallen 327

Fidjebakken 327

Stillingsplassen 327

Skauhaven 328

Buhavspallen 328

Sluttord om Inntjore 329

Hesthaven, Vatnestrand og Tyssekil 329

Jernalderspor i Reddalsbygda 329

Ættebakken i Reddal 329

Einertrø og Lunden 329

Fruberghaugen 331

Einertrørynningen 331

Østerhus øvre (Ustrus) 332

Flatmarksgraver på Vesterskei 332

Jordfunn på Østerhus 332

Lunden 333

Snøhåmmår – Hunnshaug 333

Torp – Dobbeltgrava ved Vådekleiv 333

Menneskeoffer i Landvik? 33

Gravfunnet 33

                                             De døde i hellekammeret 33

                                             Hvorfor ble to mennesker gravlagt sammen? 336

                                             Usynlig – synlig – usynlig… 338

Jåvoll/Tangerholt 339

‘Kjempegravene’ 339

Fornminne i Reddalsmarka 339

Stigsvegen 339

Klamrekjerrvarpet – Jordbruna – ‘Varpeheia’ 339

                                             Gravminna ved Bjelkemyr 341

Kjørkevegen til Beisland 342

Varpet i Udalskjerka 342

                                             Bjønnoksestein 342

Steinkista ved Ranneiskil 343

Bygdeborga på Klamreheia 343

Det indre borgområdet 345

Avgrensing av eit ytre borgområde 34

                              Steinrøysa på Kattåsen 346

     Jernalderspor i Skiftenesbygda 346

Ættebakken på Skiftenesmonen 347

Det store gravfeltet 347

                                             Gravhaugane vest på Monen 348

                              Vikingskatten på Garden 348

Bronsebegeret i Danmarkshaugen? 349

Jernalderspor i Øvre Landvik 350

Vesterbygd – Fillingtveit krins 350

Beisland 350

Jernvinne ved Sørheim? 350

Fillingtveit 352

Austland 353

Gusdal 353

Ein øydegard på Lommetveit? 353

Røys ved gamlevegen til Gumbulia 354

Hunnland og Røyneland 354

Risdal 355

Lillerisdal 356

Tolleholmen 357

Solli 359

     Vesterbygd – Stalleland krins 359

Valbeland 359

Stalleland 360

Hardeberg 360

Vettehaugen og Austegardstuftene 360

Vikingsverdet 360

Kiland 361

Øye – Rynningen 361

Vesterbygd – Håland krins 362

Metveit 362

Håland 363

Igland 364

Borkedal 365

Gullring og sverd og beltestein 365

Austerbygd – Hørte krins 366

Tønnesøl 366

Smiehaugen 366

Røysene på grensa 367

Tunhaugen 367

Ved Vivisegra 368

Ved Stiegra 368

Helleland 368

Hørte 369

Bereli – Hemningstveit 370

Hunsdal 370

Toskedal 371

    Fornminna frå jernalderen – ei oppsummering 371

Geografisk fordeling 372

Tri hundre faste fornminne 372

Fordeling innan bygda 373

 Gardsnamna forteller busettingshistorie 374

Lytt til eldre folk! 372

Gruppering av gardsnamna 375

Gardsnamn-klassar 376

bø, torp, rød 377

-land 377

-stad 377

-tveit 378

-holt og lund 378

-bu 378

-hus og -stoge – støyl og -sel 378

voll og åker – trø og hage 378

Glømte og forsvunne gardar? 379

 Grenserøyser og byttestrengar 380

Dei fire honnstavane 380

Eit grensemønster tilpassa det store kosmiske spelet? 381

Dei eldste grensemerka 381

‘Landnåmsrøyser’ – ‘Fornbytte’ 384

Slektskap med gravrøysene? 384

                              Namn på grensepunkt og grenseskipnad 385

2 Busettingsutviklinga i jernalderen 387

 Kyst-Landvik 387

Mollandsbygda (’Forn-Molland’) 388

Opphavsgarden 388

Frå Sandvadsteinen like til Koksnesodden? 388

Kva var namnet på forngarden? 390

’Forn-Molland’ – ein landsby? 391

                    Oppdelinga av ’Forn-Molland’ 391

Støle 392

Ågre 393

Grensene rundt Ågre og Morholt 393

Morholt 394

Morholtnamnet 395

’Stor-Molland’ 395

Fossbø 396

Kalland 396

Grenser og hopehav i Mollandsbygda 396

Oppdelinga av Stor–Molland 397

Eystra hus – Ustrus – Østerhus 397

Lia 398

Molland og Bakke 398

Kva seier gardsnamna? 398

                                            Tingplass på Tingvoll? 399

Tjorebygda (’Forn-Tjore’) 400

Grensene rundt opphavsgarden 400

Landsby på Tjore? 401

Den udelte storgarden 402

Kultplass? 402

Spor etter forhistorisk busetting på Tjore 403

Bø 403

Rø 403

Bjønnsdal 404

Kåland? 404

Tjore blir delt 404

16 huders skyld? 404

Byttesteinar forteller 404

Først ei tvideling? 40

Skjelle 405

Sluttord om Tjore 406

Landvigbygda – ‘Forn-Landvig’ 406

Grensene omkring ‘Forn-Landvig’ 407

Kva med Hafstad og Dolholt? 409

Levekår i ‘Forn-Landvig’ 410

Eit stormannssete 410

To bygdeborger 411

’Forn-Landvig’ blir delt i tri 411

Kva tid blei primærgarden delt? 411

Oksefod 412

Imenes 413

Hafstad/Dolholt-garden 414

Hafstad/ Dolholt i eldre jernalder 414

               Kva forteller gardsnamna? 41

               Hafstad 41

               Dolholt 41

               Hefteviga 41

               Råkleiv 41

               Tunstadene i jernalderen 416

               Hafstad og Dolholt skiller lag 416

               Tvideling av ressursane? 417

Landvig-garden (’Stor-Landvig’) 417

Namnet Landvik 417

                               Landvig i vikingtid 418

Storfolk 418

                              ‘Satelittar’ omkring senteret 418

Holte 419

                                             Hommedal 419

                                             Landvigåsen 419

                                             Rånnen 419

                                             Ulshus og Staurhus 419

     Inntjorebygda (‘Forn-Inntjore’) 420

Grensene omkring ‘Forn-Inntjore’ 420

Frå Olstad til Røvaren 420

Røvaren 421

Frå Røvaren til Koksnesodden? 422

Koksnesodden 423

     Den eldste busettinga på Inntjore 423

Gamletuna 424

                              Haneto 424

Tyssekil og Vatne(strand) 42

Vatne’ med Vatnestrand 425

Tyssekil blir skilt ut 42

                                             Tyssekil-namnet 426

                                             Eit siste forsøk på datering 426

                              Inntjore, Hesthagen og Koksnes 426

Hesthagen 426

                                             Koksnes 427

                                             Inntjore – einbølt eller fleirbølt? 427

Reddalsbygda (‘Forn-Reddal’) 428

Reddalsfirkanten 428

Frå Loftskjerrsteinen til ’Bolten’ 429

                                             Frå Bolten til Oksefod 431

                              Reddalsnamnet 432

Torp 432

                                             Bø 432

                                             Re 432

Då Reddal var samla på éi hand 434

Alderen 434

                                                      Landsbyen Reddal? 434

Kultplass på Lunden? 435

                                                      ’Glømte gardar’ i  Ner-Reddal 43

Olstad 43

                                                                    Opsal 43

                                                                    Talebu 436

                                                                    Kleivestad 436

                                                                    Laustad 436

                                                                    Åsland 436

                                                                    Stokkholt 437

                                                                    Viken 437

                                                                    Kolshus 437

                                                                    Uland 437

                                                                    Mæland 438

                                                      Glømte gardar i Øvre Reddal 438

Hunnshaug 438

                                                                    Tangerholt 439

                                                                    Fladen 439

                                                                    Rø? 439

                                                                    Høytveit 439

                                                                    Gamle-Øygard på Massbekkheia 440

                                                      Sprekkar i landsbyteorien? 440

7 Reddal blir tvidelt 440

Frå Udjuslona til Grindeheia 441

Ressursforholdet 442

Ner-Reddal (’Forn-Nærebø’) blir delt opp 443

Udjus 443

Dokkedal 444

Nærebø blir delt 444

Busettingsutviklinga i Øvre Reddal 444

Den første ‘avskallinga’ 444

Einertrø 444

                                             Jåvoll og Tangerholt 44

                              Framleis ein storgard 446

Trideling 446

Lunden 447

                                             Møretrø 448

                              Deretter sjudeling 449

Tvidelingar av Lunden og Møretrø 449

                                             Torp blir delt i tri 450

Skiftenesbygda (‘Forn-Skiftenes’) 450

Grensene rundt ’Forn-Skiftenes’ 451

Lillenesodden 451

                                             Grensa mot Nævesdal 452

                                             Langstrengen i nordvest 453

                                             Grensa mot sør 454

Forn-Skiftenes – Livsgrunnlag og samfunn 455

Ustad 455

Oppdelinga av Forn-Skiftenes 456

Byttestrengen mot Hardeberg/Øvre Grøsle 456

Hardeberg 458

Øvre Grøsle og Øygarden (Lille Hardeberg) 459

Bjørkos 460

Øvre og Nedre Bjørkos 460

Frådeling i nord 461

’Stor-Tønnesøl’ – Tønnesøl med Haugebu 461

Tønnesøl og Haugebu 462

Liene? 463

Skiftenesgarden – ’Stor-Skiftenes’ 464

Austegard og Vestegard 464

Makrellsteinen 464

Ny oppdeling 46

Stølen 46

                     Gurebu 466

                     Andre mellomaldergardar i Skiftenesmark? 466

Busettingsutviklinga i Øvre Landvik 467

Utsyn frå Gluggvarsheia 467

Skjeringspunktet Bjortjennåsen 469

Opphavsgardane i Øvre Landvik 470

Vesterbygd – Fillingtveit krins 470

Reddals ‘oppland’: Beisland-Gusdal-området 470

Stien-problemet 471

’Forn-Beisland’ – primærgarden 471

Gusdal 472

Lommetveit 473

Stien og Solberg/Solborg 473

’Stor-Beisland’ blir delt 474

Austland 474

Fillingtveit 47

Gravfeltet kan gi svar 47

                               Spor i ord? 476

Nordvesthjørnet (Risdal – Røyneland – Hunnland-området) 476

Dei eldste grensene rundt Risdal 477

Krossvaren 478

’Forn-Risdal’ (Resdal) 480

Tolleholmen 481

Solli 481

Lillerisdal 481

Bakken (Ulskrinnsbakken) 482

Røyneland, Hunnland og Steinsvatn 482

Ei byttegast-grense 483

Røyneland 483

Hunnland 484

Fillingtveit krins – ei oppsummering 484

Vesterbygd – Stalleland krins 484

Valbeland – Stalleland 484

Valbeland 486

Lunden? 486

Stalleland 487

Hunnsmyr 487

Kiland – Øye 488

Øyeheirøysa 488

Kiland – Øye éin gard 488

Kiland 489

Øye 490

Lonebu 490

Vesterbygd – Håland krins 490

’Bjorkedalen’ 491

Forn-Borkedal 491

9Forn-Borkedal blir delt i to 492

                              ’Stor-Håland’ – Håland med Metveit 493

Ny tvideling 494

Igland 494

Grensene rundt Igland 494

                              Metveit 496

Grensa mellom Håland og Metveit 496

                              Andre gamle busettingar i Håland krins? 498

Vollen 498

                                            Gryde 498

                                            Urdalen 498

                                            Øygarden under Håland 498

                                            Hestemyr 499

                                            Skuggestøl 499

                                            Kolland 499

Austerbygd – Hørtebygda 500

Opplandet til Skiftenes? 500

’Forn-Hørte’ 501

Grensene rundt Forn-Hørte 501

Høgsteinen 501

                                            Sandtjennrøysa 501

                                            Over Gluggvaren til Blaudekjerrsteinen 502

                                            Problemgrensa i nordvest 503

Framveksten av Austerbygd 504

Forn-Hørte – modergarden 504

Tvideling av Forn-Hørte 505

Delestrengen 506

’Stor-Hørte’ (Hørte – Bereli – Helleland) 506

Helleland 506

Honnskjellheia 507

                              Hørte og Hemningstveit/Bereli 507

Bereli / Hemningstveit 508

Hemningstveit. 508

                              Andre gamle busettingar i Hørtebygda? 509

Øygarden II 509

                                            Lisle Hørte – Rekkenstad? 509

                                            Rauland? 509

Søllbu? 509

                                            Persbu på Hørte og Helleland 510

‘Nordgarden’ – Hunsdal, Toskedal og Snøløs 510

Det eldste gardssenteret? 511

                              Hunsdal 511

Toskedal med Snøløs 511

Gardsnamnet 512

                              Snøløs 512

På leit etter sanninga 513

Sammanheng mellom naturressursar og verdsetting av gardane i historisk tid 513

Problemstilling 513

Areal bak ei hud landskyld i slutten av bronsealderen 513

Areal bak ei hud landskyld på jernaldergardar og i bygdelag 514

Liv i Landvik i eldre jernalder 516

Grotid og vekst 516

Landvikgardar i eldre jernalder 517

Folketallet i eldre jernalder? 517

Dagliglivet 518

Jord og jern 518

Langhus 519

Innsteg i langhuset. 521

Fast ‘planløysing’ 521

                                             Matstell 522

                                            Dreiekvenna 522

                                            Karde og spinne hesple og tvinne 523

                                            Klededrakt 524

Gardsdrift mellom fire honnstavar 524

Husdyra 52

Fôrsanking 526

         Innmarka 527

Åkereiner og åkerhakk 527

                        Åkerbruk 528

                        Byggen dominerte 529

                        Lin, hamp og humle 531

Spor etter tidlig samfunnsorganisasjon? 531

Seks slags grensemerke 531

Seks slags landnåmsrøyser 532

’Sjølvgrodde’ grenser? 533

Naturen og grensene 534

                              Dér skal langstrengen gå! 534

Hvem hadde ’den ordnande handa’? 535

Alderen på langstrengane 535

                              Makt eller rett? 536

Okkupasjon? 537

                                            Vedtak på ting? 537

                              Kor lå maktsentret i eldre jernalder? 537

Molland 538

                                            Landvig 538

                                            Reddal 539

Høvdingdømmet Landvik – Eide? 540

Høvdingsete i Reddal? 541

                              Forsvarssystemet 541

Båtar i eldre jernalder 543

Havgåande skip 543

                                            Frå padling til roing 544

                                            Kontakt over havet. Krigar eller handelsmann? 54

Eit lagdelt samfunn 545

Småkongerike på Agder i eldre jernalder? 546

Egdenes rike? 546

NOTER TIL ELDRE JERNALDER-BOLKEN 548

   Liv i Landvik i yngre jernalder 556

Frå urnordisk til gammalnorsk 556

     Naturen i yngre jernalder 556

       Merovingartid – eit samfunn i endring 558

Krisetegn i Landvik? 558

Forklaringar på krisesymptoma 559

                   Merovingartid – vekst og maktkonsentrasjon? 559

    Vikingtid i emning 560

      Vikingtid – Spade og sverd 561

     Eit pressa landskap 561

                   Nyrydding i Landvik i yngre jernalder 561

Yngre -land-gardar 562

-tveit-gardane 562

-bu-gardane 563

-holt-gardane 563

-stad-gardar 564

Andre vikingtidsgardar 564

Landvikgardar i vikingtida 564

Eit sekstitalls vikingtidsgardar 56

Folketallet i vikingtid 565

    Garden i vikingtid 566

Eit stabilt makt-hierarki? 567

Hus og gardsanlegg 567

Innsteg i vikingheimen 569

Matstell 569

Andre innesyslar 570

Klededrakt 570

        Gardsdrifta 572

Mindre slit og større produksjon 572

Arbeidsdeling 573

Kva dyrka dei? 573

   Samfunnet i vikingtid 576

     Ferdsel i førhistorisk tid 577

Vegstell i jernalderen 578

            Tjodvegar gjennom Ytre Landvik 579

Ein ytre tjodveg? 579

Tjodvegen over Landvig – Vatneskau – Tyssekil – Moland 580

Gjennom Fjære 580

Frå Klomra til Landvig 580

Over Ringskleiva og vestover 581

Over Vatneskau til Hjelmen 582

Gjennom Eide og Moland til Birkenes 583

Tjodvegen Landvig – Reddal – Birkenes. (Stigsvegen) 584

Den førhistoriske Stigsvegen 584

Utskyldgardane Reddal og Tøra/Lunde 58

Frå Ringskleiv over Stiberg til Stissvoll 58

Frå Stissvoll til Stien 587

Eit 8-tall opp Nærebø Kleiver 588

Frå Kvilebakke til Kvennse 588

Frå Kvennse til Bjelkemyr 589

Frå Bjelkemyr til Stigselva 589

Forsøk på tolking av alle sti-namna 590

Frå Stigselv til Stigstjønn 591

Dei tri tjodvegane – ei oppsummering 591

             Prestevegen te Herefoss – ein tjodveg frå fjære til fjell? 591

                                             Frå Jærbrønnen til Skiftenes 592

Frå Skiftenes til Tønnesøl 592

Frå Tønnesøl over Gråskollheia til Helleland 593

Tverrvegar frå Helleland 594

Helleland til Hørte 594

Tverrvegen Hørte – Hemningstveit – Lunden- Haugås 594

Frå Hørte til Ørteland 594

Over Sankt Olas hei til Herefoss og vidare mot indre Agder 59

Åndalsvegen. Ein allmannaveg mot Nedenes eller Tromøy? 596

Nævesdalsvegen – allmannavegen Ørteland – Øyestad/Strubru 596

            Viktige tverrvegar i Landvik 597

Frå Jærbrønnen om Hommedal eller Landvig til Molland og Eide 597

Frå Tjore over Inntjore til Tyssekil 598

Tverrvegar frå Reddal til Vesterbygd 599

Kjørkevegen til Beisland og Vesterbygd 599

Andre tverrvegar frå Reddal? 601

Gjennom Rossdalen – til Beisland og til Solborg? 601

Over Høytveit og over Rossefjell 601

Kjørkevegen frå Skiftenes til Vesterbygd 602

Kjørkevegen til Håland 603

Kjørkevegen til Igland 603

Borkedals kjørkeveg 603

Oldtidsvegen gjennom ’Bjårkedalen’ 603

Ein ’stig’over Stieheia til Stie og Stien i Herefoss? 603

Frå Håland til Metveit 604

Frå Metveit til Øye og mot ytre Landvik xxx

Ein pust i bakken til slutt 604

Alderen på vegen? 605

      Bygdelivet 605

                Mann er manns gaman 606

Skeid 606

                Språk og Runer 607

                                             Runene i Slemmedalskatten 608

Var Torfrid og Tora og Slode ’landvikfolk’? 610

              Myter, kult og gudsdyrking 610

Skaparkraft og orden mot nedbryting og kaos 611

Blóting 612

Fire årstider – fire blot 613

Kultplassar i Landvik? 613

’Sødeig’ på Skiftenes 614

’Å sitte på haug’ – Fedrekult 615

Eit liv i angst for maktene? 616

               Møtet med Kvitekrist 617

                                             Gullkrossen i Slemmedalskatten – eit tidlig spor? 618

Kultplass blir kjerkestad 619

                Lov og rett – og ætt 619

                Bygdeting og Gulating 620

Tingvoll? 621

Namn og geografi 621

Båtgrava Tinghaugen 621

Slemmedalskatten = Mollandskatten? 621

Myntar med fargerik fortid 622

Sølvsakene 623

Stor ringspenne (ringnål) 623

Åtte halsringar 623

Armringar og armbøylar 625

Gullforgylte planteornerte beslag 62

Gullsakene 626

Armringane 626

Gullkross, medaljong, fingerring og betalingsgull 627

Tid for undring, og forsøk på å samle trådar 627

Bringsvær 628

       Handel 629

Fjernhandel frå Landvik? 630

Handelsmenn 630

Vik-namna 631

Handelsvarer 631

Kleberstein 631

Jern 632

Brynestein 633

Tjørebrenning? 633

Importvarer 634

       Vikingferder – landnåm og handel og rov 634

                                             Landnåm og bureising 634

Fjernhandel 634

Røvartokt eller forsvarskrig? 635

Vikingskipet / ’Brede seil over Nordsjø gå..’ 63

Knarren 636

Vågsholmen – Knarrholmen? 636

Langskipet 637

Lokal båtbygging? 638

Skibbubakken? 638

       Ei ufredstid 639

Leidangen 639

Kunne Landvik ruste ut eit langskip? 639

Leidangen på Agder – og i Landvik 640

Manngjerder i Landvik? 641

Forsøk på gruppering av leidangskatten i Landvik 642

Varsling 644

Bål og bodstikke 644

Varde og vete 64

Forhistoriske varslingspunkt i Landvik 646?

Veddeskauheia/Steinvaren 646

Vardar i Mollandsbygda 647

Voreheia 647

    Til slutt 648

NOTER TIL YNGRE JERNALDER-BOLKEN 649

LITTERATUR 653

ILLUSTRASJONAR 667

FORKORTINGAR 670

KARTREGISTER

Gardgrensekart 1                                            Foromslag

Gardgrensekart 2                                            Bakre omslag

Berggrunnskart Bamblesektoren                     12

Berggrunnskart Grimstad                                22-23

Berggrunnskart gneisprovinsar                       29

Kontinentalplatekart 1                        13

Kontinentalplatekart 2                        19

Kart maksimmal nedising                               19

Geol. Kart Hisåsen – Reddalsvatn                 31

Avslutning av istida i Skandinavia                 49

Is-situasjonen 1000 BP                                  57

Is-situasjonen 13 500 BP                               57

Ramorenen vest for Søndle                            58

Kvartærgeologisk kart Arendal/Grimstad      59

Is-situasjonen 13 000 BP                               60

Landvikvatnet, dybdekart                               63

Landvikbygda 10 600 BP                               65

Landvikbygda like etter istida                        65

Raet frå Frivoll til Rygge                               68-69

Ramorenen ved Beisland                               71

Landhevinga i Fennoskandia                          75

Klimakart, første barmarksdag                       86

Nedbørkart for veksttida                                86

Lokalklimatisk kart for Landvikdalen            86

Landhevingskart 1. Ca. 8 000 f.Kr.                91

Kart Nordsjølandet 1                                     99

Kart Nordsjølandet 2                                     119

Landhevingskart 2. Ca. 7 000 f.Kr.                107

Landhevingskart 3. Ca. 3500 f.Kr.                 123

Landhevingskart 4. Steinalderbuplassar         125

Landhevingskart 5. Ca. 500 f.Kr.                   197

Kart over fornminner i Ytre Landvik  270-271

Kart over fornminner i Øvre Landvik 350

Gardgrensekart sør                                         382

Gardgrensekart nord                                      383

Reddalsfirkanten                                            428

Jordskiftekart Øvre Reddal                            446, 447

Kart over gamle ferdselsvegar i Landvik       577

Dessutan er det ei rekke kartskisser over gravfelt.

TABELLREGISTER

Arealtabell 1. Landvik like etter istida                      99

Arealtabell 2. Arealauke 8000-7000 f.Kr.                 108

Arealtabell 3. Areal ca 7000 f.Kr.                             109

Arealtabell 4. Arealauke ca 7000-3000 f.Kr.            122

Arealtabell 5. Areal ca. 3500 f.Kr.                            124

Arealtabell 6. Arealauke ca. 3000-1800 f.Kr.           168

Arealtabell 7. Areal ca. 1800 f.Kr.                            169

Arealtabell 8. Arealauke ca 1800 – 500 f.Kr.           196

Arealtabell 9. Areal ca. 500 f.Kr.                              198

Høgtliggande gravrøyser, fordelt på gardsvald          230

Høgtliggande gravrøyser, fordelt geogr./økologisk 231

Arealtabell 10. Arealauke ca. 500 f.Kr. til i dag       261

Arealtabell 11. Areal i Ytre Landvik i dag                262

Tabell jernalder-fornminne i Landvik                        372

Tabell alle forhistoriske gravminne i Landvik           373

Landvikga,rdar med naturnamn                                  375

Landvikgardar fordelt etter namneklasse                   376

Arealtabell 12. Oppdeling av ’Forn-Molland’          392

Arealtabell 13. Oppdeling av ’Forn-Landvig’           410

Arealtabell 14. Oppdeling av ’Forn-Inntjore’           424

Arealtabell 15. Tvideling av ’Forn-Reddal’             442

Arealtabell 16. Oppdeling av ’Forn-Skiftenes’         457

Arealtabell 17. Oppdeling av ’Forn-Beisland’          472

Arealtabell 18. Nordvesthjørnet av Øvre Landvik    477

Arealtabell 19. Valbeland og Stalleland                    485

Arealtabell 20. Kiland og Øye                                   489

Arealtabell 21. Oppdeling av ’Forn-Borkedal’         493

Arealtabell 22. Oppdeling av ’Forn-Hørte’ – 1         505

Arealtabell 23. Nordausthjørnet av Øvre Landvik     510

Arealtabell 24.   Sammanheng Areal-Landskyld        513

Arealtabell 25A. Forh.Areal-Skyld,  Ytre Landvik   514

Arealtabell 25B  Forh. Areal-Skyld, Øvre Landvik 515

Arealtabell 25C Forh. Areal-Skyld, gj.sn Landvik    515

Forsøk på gruppering av leidangskatten i Landvik     642

Forsøk på rekonstruksjon av dei manngjerdane         643

TIDSTAVLER

Arkeologisk og klimatisk                   Omslag foran og bak

Geologisk tidsskala                            20

Kronologi seinglacial tid                   60

Kronologi postglacial tid                   89